Bu haftaki Perşembe Sohbeti “İdil-Ural Türkleri ve Tataristan Seyahati” konusuyla, Ocak Başkanımız Prof.Dr.Nedim Ünal tarafından gerçekleştirildi.Başkanımız konuşmasında özetle şunları söyledi;
İDİL – URAL TÜRKLERİ ve KAZAN HANLIĞI
İdil – Ural Türklüğü (Kuzey Türklüğü) konusunda bilgilerimiz maalesef çok kuvvetli değildir. Halbuki bu Türklerin yaşadığı ve hüküm sürdükleri coğrafya M.S 300’ den itibaren 1700 yıldır Türk coğrafyasıdır. Batı Hunları, Avarlar, Hazarlar, Büyük Bulgar Devleti, Peçenekler, Uzlar, Kumanlar hep bu coğrafyada hüküm sürdüler. 13.YY’dan itibaren Moğol – Türk Altın Orda İmparatorluğu bu coğrafyanın tamamına hakim oldu. Altın Orda’nın yıkılmasından sonra bu coğrafya’ da Kazan Hanlığı, Kırım Hanlığı, Astrahan Hanlığı, Nogay Hanlığı ve Sibir Hanlığı hüküm sürmeye başladı.
BATI HUN İMPARATORLUĞU
374’lerde Balamir’in yönetiminde İdil(Volga) boylarında görülmeye başladılar. Hunlar geldiğinde, Karadeniz’in kuzeyinde Got’lar, Gepid’ler, Vandal’lar, Vizigod’lar vardı. Balamir bunları İspanya’ya kadar sürdü. (Kavimler Göçü). Hunlar ilk defa 378 yılında Tuna’yı geçtiler. 390 yılında bir taraftan Balkanlar’a, Trakya’ya, Bizans’a ve Roma’ya, diğer taraftan Anadolu’ya, Suriye’ye, Kudüs’e kadar indiler.Anadolu’ya ve Suriye’ye ilk giren Türkler bunlardı. Balamir’den sonra Uldız, Atilla’nın amcası Rua ve ondan sonra Atilla ve kardeşi Bileda bu fetihlere devam ettiler.
AVAR HAKANLIĞI
Oğur – Türk, Fin – Ugor, Ak Hun, Sabar Türkleri ve Altaylar’dan gelen Türk topluluklarının karışmasıyla meydana gelmiş ve Karadeniz’in Kuzeyinde 250 sene kadar (558 – 805 ) hüküm sürmüşler ve Avrupa siyasetine yön vermişlerdir. Balkanlar’ı Dalmaçya’yı , Trakya’yı, Karpatlar’ı işgal ettiler, Bizans’ı vergiye bağladılar, Macaristan’ı işgal ettiler. Don Nehrinden İtalya’ya kadar hakim oldular. İstanbul’u kuşatıp, Çorlu’ya kadar indiler. 805’ten itibaren yıkılarak Hıristiyanlaşıp Balkanlar’da dağıldılar.
HAZAR HÂKANLIĞI (SABARLAR’IN DEVAMI)
7. – 10 yy’lar arasında İdil – Ural’da hüküm sürmüş ve Doğu Avrupa tarihinde önemli rol oynamış büyük Türk devleti olarak bilinir. Canlı ticari faaliyetleri, dini hoşgörüleri ve iktisadi refahları ile 250 sene bu coğrafyada “Hazar Barışı” ortaya koymuşlardır. İdil ve Don arasında yerleştiler, Hunlar’dan , Avarlar’dan, Oğurlar’dan kalanlar da bunlarla birleştiler. Önceleri Göktürklere tabii ve onların Batı’daki en uç kanadı idiler. Gerçek hâkanlık tarihleri 630’dan itibaren başlar. Bizanslar ile işbirliği yaparak İran – Sasani Devleti’nin yıkılmasını sağladılar. Kafkaslar’da ve Anadolu’da Araplar ile mücadele ettiler. Hazar’ın Kuzeyindeki İdil baş şehirleri idi. Önceleri Gök Tanrı’ya inanırlardı, Hazar topraklarında üç din huzur içerisinde yaşıyorlardı. Macaristan’ın gerçek kurucusu Fin – Oğur ile Hazarlardır Bir Hazar olan Arpat 896 yılında Macaristan’ı kurdu. Macarlar 1000 yılında Hıristiyan oldular. 965’de Kiev Rus Prensi Suyatoslov baş şehir İdil ve diğer şehirleri yakarak Hazarlara son verdi. Bir bakıma Rusya’nın doğuşunu da Hazarlar hazırlamıştır. Hazarlar’ın Museviliği ne zaman benimsedikleri kesin bilinmiyor. Bulan Han’ın 8. YY’da Museviliğin Karay mezhebini kabul ettiği söyleniyor. Daha sonraki yıllarda da bundan dolayı bunlara Karaylar(Karaimler) adı verildi. Şu anda bunlardan çok az bir topluluk Kırım ve Finlandiya’da yaşamaya devam ediyor.
PEÇENEKLER (9 -11. YY)
860’lı yıllarda İdil’i ( Volga’yı ) geçip yurtlarından çıkardıkları Macarların yerine Don – Kuban Irmakları arasına geldiler. Macarları süren Peçeneklerin arkasından Oğuzlar, onların arkasında da Kumanlar(Kıpçaklar) vardır. Hazar Hanlığını yıkan Kiev Kinezi Suyatoslav’ı öldürerek Kiev’i işgal ettiler. Peçenekler, Hazarlar ve sonraki Kumanlar gibi Rusların Karadenize inmesine mani oldular. Bizansla dostluk kurdular. Arkadan gelen Uzlar (Oğuzlar) Peçenekleri sıkıştırdı. Besarabya’ya sürdüler (942 – 970). Bu Rusların işine yaradı. Kiev Kinezi Peçenekleri mağlup etti (1036). Bizans ordusunda asker oldular. Malazgirt’de Alparslan’ın tarafına geçtiler. Çaka Bey ile birlikte Bizans’ı kuşattılar, Ne var ki Bizans’ın diğer Türk topluluğu Kumanlarla ittifak yapması ile başarılı olamadılar.
KUMANLAR (KIPÇAKLAR 1054 – 1256)
1080’de Balkaş Gölü – Talas havalisinden Tuna ağzına kadar hakim oldular. Yukarı da İdil Bulgarlarına dayandılar. Bunların yaşadığı coğrafyaya İslam tarihçileri “DEŞT-İ KIPÇAK” adını verdiler. 1091’de Macaristan’a, 1092’de Lehistan’a girdiler. 1203’de Kiev’i işgal ettiler. Harzemşahlar İmparatorluğu’nun askeri gücünün tamamını bunlar meydana getirir. Deşt-i Kıpçak coğrafyasını tamamı ile Türkleştirdiler. 1256’da tüm Kıpçak Bozkırı Cengiz’in torunu Batuhan tarafından işgal edilip, Kumanlara son verildi. Batuhan tarafından Türk-Moğol Altın Orda devleti kuruldu. Altın Orda yerli Türk Toplulukları ile karıştı ve Türkleşti. Batuhan’ın oğlu Berke İslamiyeti Kabul etti. Altın Orda tam bir Türk-Moğol İmparatorluğu oldu.
Kumanlar’ın Mısır’da varlıkları (1290 – 1382) Türk Devleti ( Ed-Devlet’üt- Türkiye) olarak devam etti. O dönemden kalan Kumanca(kıpçakça) sözlük günümüze kadar kalmıştır.
OGURLAR(BULGARLAR 461 )
Atilla’nın küçük oğlu İrnek idaresinde Orta Avrupa’yı terk eden Hun toplulukları Karadeniz kıyısında karşılaştıkları Türk zümreleri (Ogurlar) ile karıştılar ve “Bulgar” diye anılmaya başladılar. İrnek’i kurucuları ve ataları olarak bilirler. Bu Türk topluluklarının esas adı Ogur’du. Tuna’dan İdil’e kadar boylar halinde yaşıyorlardı. Ogurlar Oğuzların kardeşleridir. Kafkasların Kuzeyinde On-Ogurlar ,Don –Volga dirseğinde Otuz- Ogurlar, Batıda ise Dokuz- Ogurlar bulunmaktadır. Dokuz- Ogurlar, Bizanstan vergi alıyorlardı ve Bizans bunlardan korunmak için İstanbul’un etrafına uzun surlar yaptırdı.
BÜYÜK BULGAR DEVLETİ (630 )
Göktürk İmparatorluğu’nun fetret devrine girmesi üzerine Başbuğ Kurt yönetiminde devletlerini kurdular. Atilla’nın oğlu İrnek yolu ile Asya Hunlarına bağlandılar. Kurt’un oğullarının birleştirerek kurduğu devlete “Büyük Bulgarya” adı verilir. Kurt’un ölümünden sonra(665) Hazar Hanlığının baskısı ile parçalandılar. Otuz-Ogurlar (İdil Bulgarları) Kuzeye, On –Ogurlar (Balkarlar)Kaflasya’ya, Dokuz-Ogurlar Asparuh yönetiminde Balkanlara geçti.
Tuna Bulgarları (Dokuz Ogurlar) Borishan (864) zamanında Ortodoksluğu resmen kabul ettiler ve Hıristiyanlaştılar, Slavlaştılar. Şu anda ki Bulgaristan devletinin ataları bunlardır.
İDİL – BULGAR DEVLETİ
Otuz-Ogurlar Kuzeye çekilerek Kama Sahasında bu devleti kurdular. Yerli Türk toplulukları ile birleşerek bu coğrafyayı tamamıyla Türkleştirdiler. Sağlam siyasi ve iktisadi teşkilatları, istikrarlı yapıları vardı. Moğol istilasına kadar beş buçuk asır yaşadılar. Baş şehirleri bugünkü Kazan’a 170 Km mesafesinde, İdil kıyısındaki “Bulgar” şehri idi. Bulgar 9 – 12 YY’lar da Doğu Avrupa’nın en önemli ticaret merkezi idi. Bulgar Hanı “Almış” 922 yılında Müslümanlığı kabul etti. Bu bakımdan İslamiyeti kabul eden ilk Türk devletidir. 13. Asrın ilk çeyreğinde (1236), Rus Knezleri ile birleşip Altın Orda’ya darbe vurdular. Buun üzerine Altın Orda kurucusu Batuhan Bulgar’ı yerle bir etti. O zamanlarda 50 bin kişinin yaşadığı Bulgar’da taş üstünde taş kalmadı. Devlet dağıldı. Sonraki Kazan Hanlığı’nın esas nüfusunu bunlar meydana getirdi. Çuvaşlar Bulgarların devamı olduklarını kabul ederler.
KAZAN HANLIĞI
Altın Orda hakanı Toktamış, Timur tarafından yenilerek devlet yıkıldı. Yerine Kırım Astrahan, Sibir, Mogay ve Toktamış’ın oğlu Uluğ Muhammed tarafından 1437’de KAZAN HANLIĞI kuruldu. Ruslar tarafından birkaç defa işgal edildi. İç çekişmeler sebebi ile 1552’de IV. Ivan tarafından işgal edildi.Büyük katliam yapıldı. Neredeyse Kazan’da hiç insan bırakılmadı. Kazan Rusların eline geçti. Han Sarayı, Nur Ali ve Kul Şerif Camiileri ile han mezarlığı ve birçok İslami eser tahrip edildi. Son Kazan Kraliçesi Süyümbike ve oğlu iş birlikçi Kazanlar tarafından Ruslara teslim edildi ve Moskova’ya götürüldü. 2 yaşındaki oğlu Türemiş Hristiyan yapıldı ve Alexander adı verildi. Türemiş 12 yaşında Süyümbike 53 yaşında kahrından öldü. Sadece 53 M yüksekliğindeki Süyümbike Minaresine dokunulmadı. Kazan o günden bu güne Rus işgali altındadır. Şu anda 1992’de Rusya’ya bağlı olarak kurulan Tataristan Özerk Cumhuriyetinin baş şehridir. 1.400 milyon nüfusun %45’I Türk,geri kalanı Rus’dur.
