Bu haftaki Perşembe Sohbetimizde “Alaş-Orda Millî Harekâtı” konusuyla Gazi Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Hülya Kasapoğlu Çengel bizlerle oldu. Sayın Çengel konuşmasında özetle şunları söyledi;
Alaş Hareketi ve Alaş Aydınları
Alaş, bütün Türk boylarına ait millî bir urandır ve köklü maziye sahiptir. Kaynağını, efsanevî şahıs olan Alaş Han’dan alır.
Alaş hareketi ve Alaş Partisi
İsmail Gaspıralı’nın Ceditçilik fikri, Türkistan’da 1900’lü yıllarda etkisini göstermeye başlar. Alaş hareketi ve ardından kurulan Alaş Partisi, bu fikir hareketinin bir sonucudur. Türk/Kazak aydınlarının 1905’ten itibaren Türkistan’da büyük siyaset adamı Alihan Bökeyhan önderliğinde Alaş adıyla başlattıkları millî istiklâl hareketi, Ceditçilik hareketinin devamı niteliğindedir. Alaş hareketi, 1905’te gizlice kurulan Alaş Partisi ile güçlenir. Parti, Türkistan’ın ilk millî siyasî partisi olup Rusya’daki Türk-İslam muhitinde tarihî ehemmiyeti hâizdir. Muhammetcan Tınışbay, Ahmet Baytursın, Mircakıp Duvlatulı, Ömer Karaşulı, Mağcan Cumabay, Mustafa Çokay, Alihan Bökeyhan’la birlikte bu davaya hizmet eden isimlerden sadece birkaçıdır.
Alaş hareketi’nin amacı; dil, din, kültür ve ideal birliği olan Rusya müslümanlarını bir araya getirmek; Türkistan’ın Rusya tarafından sömürülmesinin önüne geçmekti.
İlk büyük kurultay 1905’te toplanır. Partinin kurulmasının ardından yayın faaliyetleri de başlar. 1907’de Kazak Gazeti, 1911’de Aykap dergisi bu amaçla çıkar. Bir süre yayını durdurulan Kazak Gazeti, 1913’te tekrar çıkmaya başlar. Ünlü şair, yazar, dilbilimci Ahmet Baytursın baş yazardır. Kazakların millî istiklâl şairi Mağcan Cumabay ise dergide şiirleriyle öne çıkar.
Alaş Orda Millî Hükûmeti
Çarlık Rusyası döneminde kurulan Alaş Partisi’nin ikinci büyük kurultayı 1917’de Orunbor (Orenburg)’da toplanır ve bu kurultayda alınan kararla 1917’de Alaş Orda Millî Hükûmeti kurulur. Hükûmet, 1917-1920 arasında sadece üç yıl devam eder. Parti, fiilî olarak 1928; resmî olarak 1937’e kadar varlığını sürdürür. Çarlık döneminde başlayan Alaş hareketi ve bu dönemde kurulan Alaş Partisi, Bolşevik döneminde temeli atılan ve Stalin Döneminde kâğıt üzerinde devam eden Alaş Orda Hükûmeti, bu davanın üç siyasî döneme yayıldığını gösterir. 1919-1920 yıllarında Alaş aydınlarına af çıkmasına rağmen bu mücadeleden galip çıkan iktidar, Alaş aydınlarını asla unutmadı ve affetmedi. Af kararı, kâğıt üzerinde kaldı. 1937-1938 yıllarında toplu halde katledildiler. Kurşuna dizilenlerin çocukları ise bu acıyı hep yüreklerinde taşıdılar.
Edebiyatta Alaş
Türk İstiklâl Harbi’nin Mehmet Âkif’in mısralarına yansıması gibi Alaş hareketi de Mağcan Cumabay ve Mircakıp Duvlatulı’nın mısralarında lirik ve dramatik bir hassasiyetle vücut bulur. Duvlatulı’nın Oyan şiiri, aydınlanma fikrinin lirik ve sembolik bir ifadesidir:
Köziñdi aş, oyan Kazak, köter bastı Gözünü aç, uyan Kazak, kaldır başı
Ötkizbey karañğıda beker jastı, Geçirmeden karanlıkta boşuna yaşı,
Jer ketti, din naşarlap hal harap bop, Toprak gitti, din zayıflayıp hal harap olup,
Kazağım endi jatuv jaramastı. Kazağım, şimdi yatmak yaramaz ki…
Mağcan Cumabay’ın Alıstağı Bavrımğa (Uzaktaki Kardeşime) şiiri, onun Türk İstiklȃl Harbi’ne gösterdiği hassasiyetin ve 1918-1919’da Çanakkale’de Türk askerinin kurtuluş mücadelesine gönülden destek olduğunun şahididir. Bu mısralarda, Türkistan halkının aynı yıllarda yaşadığı sıkıntılar ve bağımsızlık mücadelesi de hissettirilir:
Alıstağı Bavrımğa
Bavırım! Sen o jakta, men bu jakta
Kaygıdan kan jutamız bizdin atka
Layık ba, kul bop turuv kel keteyik
Altayga ata miras altın takka.
Uzaktaki Kardeşime
Kardeşim! Sen orada ben burada,
Kaygıdan kan yutuyoruz, bizim adımıza
Layık mı kul olmak, gel gidelim,
Altay’a ata mirası altın tahta.
Türkiye’de Alaş’tan ve Alihan Bökeyhan’dan ilk bahseden Zeki Velidi Togan’dır. Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakın Tarihi kitabında bu konularda bilgiler verir. İlk müstakil kitap ise Hasan Oraltay’a aittir: Alaş – Türkistan Türklerinin Millî İstiklal Parolası, İstanbul 1973.
https://www.facebook.com/pg/esturkocagi/photos/?tab=album&album_id=2027611384177419
